بررسی ارزش غذایی گیاه خارشتر و تعیین جایگاه آن در تغذیه نشخوارکن

مقدمه 
در شرایط کشور ایران به دلیل محدودیت بارندگی و کمبود منابع علوفه ای مرغوب ، تغذیه بالاترین سهم هزینه را در تولیدات دامی شامل می گردد. در چنین شرایطی شناسایی منابع محلی خوراک دام و تعیین ارزش غذایی آنها به منظور استفاده بهینه در تغذیه دام امری ضروری می باشد. در این راستا گونه های گیاهی مقاوم به خشکی مانند خارشترکه در بسیاری از مناطق کشور گسترش یافته اند دارای اهمیت بیشتری هستند. 
جنس خارشتر(Alhagi) متعلّق به تیرة بزرگ Legaminosae و زیر تیرة Papilionoideae است . این جنس در ایران دارای چند گونه است که از اهمیت مرتعی و دارویی برخوردارند اما گونة رایج در استان خراسان، Alhagi camelorum بوده که علف هرز مزارع گندم و سایر غلات می باشد. این گیاه دارای ریشه ای خیلی عمیق بوده و به همین دلیل در مقابل کم آبی مقاومت زیاد ی دارد. نسبت به سرما مقاوم بوده و تا ارتفاع 4000 متری نیز مشاهده گردیده است . میزان پروتئین خام، چربی خام، الیاف خام و خاکستر علف خارشتر در زمان بذردهی به ترتیب 8/7 ، 9/2 ، 8/28 و 9/9درصد در ماده خشک است اما در مرحله گلدهی میزان پروتئین آن 52/12درصد گزارش شده است. همچنین علف خارشتر دارای خاصیت سیلو شدن می باشد به نحوی که میزان pH در سیلو خارشتر 6/4 و ماده خشک و پروتئین آن نیز به ترتیب 16/47 و 25/7 درصد گزارش شده است، در ازبکستان‌ و ترکمنستان‌ علف خارشتر در اوایل به بذر نشستن گیاه برداشت و به صورت خشک‌ و خرد شده، درتغذیه زمستانه‌ گوسفند‌ و گاو مصرف می شود. امکان سیلو نمودن علف خارشتر نیز با استفاده از مواد افزودنی وجود دارد. استفاده از مواد افزودنی به هنگام سیلو کردن علوفه، باعث بهبود تخمیر در سیلو و افزایش خوشخوراکی می شود. کیفیت تخمیر در سیلو با افزایش ملاس به سیلوی علوفه هایی که کمتر از 6 تا 8 در صد قند محلول داشته اند بهبود یافته است. به رغم اهمیت گیاه خارشتر از نظر تغذیه دام، اطلاعات منتشر شده در مورد ارزش غذایی این علوفه بسیار محدود است. پژوهش حاضر با هدف تعیین قابلیت هضم و میزان مصرف اختیاری علف خارشتر به صورت سیلو و خشک شدههمراه با ماده افزودنی (ملاس) یا بدون آن انجام شد. 

مواد و روشها 
گیاه خارشتر در مرحله به بذر نشستن از مناطق مختلف شهرستان سبزوار به اندازه مورد نیاز جمع آوری و حدود نیمی از آن خشک گردید و نیم دیگر آن با استفاده از ماشین چاپر خرد و با نسبتهای 0 ، 5 و 10درصد ملاس چغندرقند (بر اساس مادة خشک)، در خمره های پلاستیکی 200کیلوگرمی سیلو شد. تعداد 28 رأس بره نر بالغ نژاد بلوچی ( میانگین وزن 6/4 ± 4/35 کیلوگرم) به هفت گروه 4 راسی به نحوی توزیع شدند که میانگین وزن گروه ها با هم تفاوت معنی داری نداشتند. پس از آن دامها در قفس های متابولیکی قرار گرفتند و دوره عادت پذیری به شرایط آزمایش آغاز شد که طی مدت 10 روز خوراکهای آزمایشی جایگزین خوراک معمولی شد. تیمارهای آزمایشی عبارت بودند از:....
1) خارشتر سیلو شده، بدون ملاس2) خارشتر سیلو شده با 5% ملاس3) خارشتر سیلو شده با 10% ملاس 4) خارشتر خشک و خرد شده ، بدون ملاس5) خارشتر خشک و خرد شده همراه با 5% ملاس6) خارشتر خشک و خرد شده همراه با 10% ملاس 7) یونجه خشک و خرد شده (به عنوان خوراک شاهد)....
به منظور تعیین مصرف اختیاری و در طی 14 روز، خوراک هر حیوان به طور جداگانه و سه وعده در روز در حدی که حدود 10 درصد باقیمانده در آخور بماند، توزیع می شد و باقیمانده ، صبح روز بعد، قبل از توزیع غذا، جمع آوری، توزین و ثبت گردید. در مرحله بعدی یعنی تعیین قابلیت هضم ظاهری، با استفاده از اطلاعات مربوط به میزان مصرف اختیاری، خوراک روزانه به مقداری در اختیار هرحیوان قرار گرفت که باقیمانده آن بین 100 تا 200 گرم بیشتر نباشد. طی این دوره که 7 روز به طول انجامید، هر روز صبح کل مدفوع جمع آوری ، توزین و ثبت گردید. نمونه های خوراک و مدفوع به آزمایشگاه ارسال شد و ترکیبات شیمیایی آنها تعیین گردید. 
در این آزمایش یونجه خشک به عنوان علوفه شاهد مورد استفاده قرار گرفت و سایر جیره ها نسبت به آن سنجیده شد و برای بدست آوردن مصرف نسبی خوراک ، مقدار مصرف خوراک آزمایشی، بر مقدار مصرف یونجه خشک تقسیم شد. اطلاعات بدست آمده از آزمایشات فوق در قالب طرح کاملاً تصادفی با هفت تیمار (جیره غذایی) و 4 تکرار (گوسفند) با استفاده از نرم افزار (SAsvir.7) تجزیه آماری شدند ومیانگینها با استفاده از آزمون دانکن در سطح 5% مورد مقایسه قرار گرفتند......
نتایج و بحث 
اطلاعات مربوط به ترکیبات شیمیایی خوراکهای اصلی مورد بررسی، در جدول شماره 1 ارائه شده است. همان طوری که در جدول مشاهده می شود، میزان پروتئین خام خارشتر سیلو شده و خشک شده به ترتیب 6/8 و 33/7 درصد است. غلظت پروتئین خام علف خارشتر در مرحله به بذر نشستن 88/7 و الیاف خام آن نیز 34 درصد گزارش شده است که با نتایج پژوهش حاضرمطابقت دارد. 
نتایج حاصل از مصرف اختیاری نشان داده شده است. همان طور که ملاحظه می شود بیشترین میزان مصرف روزانه با میانگین 6/2053 گرم در روز مربوط به خوراک شاهد و کمترین مقدار مربوط به جیره شماره 2 با مقدار 7/870 گرم در روز بوده است(05/0>p). چنین روندی در زمانی که مصرف ماده خشک براساس وزن متابولیکی محاسبه شد نیز مشاهده گردید. 
از نظر ضریب مصرف نسبی خوراکهای آزمایشی که نسبت به یونجه سنجیده شده اند، بیشترین مقدار مصرف با ضریب 69/0 مربوط به جیره شماره 4 یعنی خارشتر خشک خرد شده بدون ملاس است و کمترین ضریب با 42/0 مربوط به جیره شماره 2 (خارشتر سیلو شده با 5% ملاس) می باشد(05/0>p). همانطور که در نتایج این مرحله مشاهده می شود، خوراکهای شماره 2، 1 و3 به ترتیب کمترین میزان مصرف را به خود اختصاص داده اند و به خصوص خوراکهای 2 و1 اختلاف معنی داری را با سایر خوراکها نشان دادند(05/0>p). با توجه به اینکه خوراکهای مزبور کلاً شامل خارشتر سیلو شده بودند چنین استنباط می شودکه خارشتر به صورت سیلو شده کمترین مقدار مصرف را داشته است. بنابراین سیلونمودن علف خارشتر سبب کاهش میزان خوش خوراکی آن شده است. 
کمتر بودن مقدار مصرف خوراکهای سیلو شده نسبت به حالت سیلو نشده ممکن است در مورد بعضی از مواد خوراکی مشاهده شود که می تواند ناشی از کاهش pH و تولید اسیدهای آلی در سیلو باشد.. در مورد خوشخوراکی علوفه و رابطه‌ آن با پاره ای از ترکیبات‌ شیمیایی‌ درگیاه مطالعاتی انجام گرفته است که نشان می دهد بالابودن‌ پروتئین‌ خام ومواد قندی‌ باعث‌ افزایش‌ خوشخوراکی‌ می‌گردد. چنین مواردی در مورد بعضی از علفها پس از سیلو شدن نیز گزارش شده است . بررسیهای انجام شده نشان داد که میزان مصرف اختیاری علف خارشتر در حالت خشک شده در تغذیه گوسفند ، بالاتر از حالت سیلو شده آن می باشد . جیره شماره 7 (یونجه خشک) بالاترین سطح مصرف ماده خشک روزانه را به خود اختصاص داده است. خوشخوراک بودن یونجه یک موضوع شناخته شده ای است و به همین دلیل بعنوان علوفه شاخص در این آزمایش مورد استفاده قرار گرفت. 

.....بیشترین قابلیت هضم ماده خشک، ماده آلی و انرژی خام مربوط به یونجه و کمترین آن مربوط به جیره شماره 1 می باشد (05/0>p). قابلیت هضم پروتئین خام در جیره شماره 7 بیشترین و در جیره شماره 2 کمترین مقدار بود(05/0P<). از نظر قابلیت هضم ظاهری الیاف خام جیره شماره 5 با 1/34% کمترین و جیره شماره 7 با 3/69% بیشترین مقدار ضریب هضمی را دارا بود، که به غیر از جیره های شماره 1و4 ، با سایر جیره ها اختلاف معنی داری داشت(05/0>p). قابلیت هضم ظاهری NFE نیز برای یونجه بالاترین و برای خارشتر سیلو شده پایین ترین میزان بود (05/0>p). در مورد مجموع مواد مغذی قابل هضم (TDN) نیز روندی مشابه وجود داشت یعنی اینکه یونجه خشک رتبه اول و خارشتر سیلو شده بدون ملاس رتبه آخر را به خود اختصاص دادند(05/0>p). در مجموع می توان گفت هیچ کدام از خوراکهای آزمایشی از نظر ارزش غذایی در ردیف یونجه قرار نداشتند. در بین خوراکهای آزمایشی نیز، خارشتر به صورت سیلو شده و بدون استفاده از ملاس، کمترین ارزش غذایی را دارا بود. ولی مقایسة ضرایب هضمی گیاه خاشتر سیلو شده با حالت سیلو نشده آن گویای این مطلب است که سیلونمودن گیاه خارشتر تأثیر مثبتی برروی ضرایب هضمی نداشته است و حالت خشک آن قابلیت هضم بهتری را نشان داد در نهایت می توان اظهار داشت که گیاه خارشتر دارای ارزش غذائی قابل توجهی بوده و به نظر می رسد استفاده از آن به صورت خشک و خرد شده هم به لحاظ راحتی کاربرد و هم از نظر پذیرش دام نسبت به حالت سیلو شده آن در جیرة زمستانی گوسفند مناسب باشد.