در این مقاله ابتدا وظایف و نقش ویتامین D در طیور و نحوه تعامل آن با سایر عوامل تغذیه ای ، محیطی و ژنتیکی ، میزان نیاز بدن پرنده و حالت سمّیت این ماده در بدن پرنده مطالعه صورت گرفته است.

استفاده از این ماده ویتامین (D ) در جیره به عنوان مکمل به میزان 3600 واحد بین المللی در کیلوگرم باعث رسیدن بدن پرنده به رشد مطلوب و همچنین رسیدن مواد معدنی به استخوان جهت رشد مطلوب آن در گله های گوشتی می گردد .( شکل 1 )

امروزه با توجه به نیاز به بازده بالا و رشد سریع جوجه های گوشتی ، این پرنده ها در معرض یک سری بیماریهای متابولیکی از جمله ؛ آسیت ، سندرم مرگ ناگهانی و اختلالات استخوانی و اسکلتی قرار گرفته اند . آهنگ رشد سریع در جوجه های گوشتی با بیماری دیسکوند روپلازی ساق پا ( TD ) همراه است . کاستن از آهنگ رشد این جوجه ها خطر ابتلا به TD را کم می کند اما از نظر اقتصادی این کار قابل قبول نیست.

به علاوه رشده سریع صنعت مرغداری ، اثرات محیطی خاص خود را به دنبال دارد و اگر کود پرنده باعث آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی شود ، قطعاً باعث آلودگی محیط زیست خواهد شد. عمده ترین دلیل آلودگی به دلیل وجود فسفر در این کود می باشد که توسط پرنده مورد استفاده قرارنگرفته و دفع می گردد.

اگر جیره مورد استفاده بخصوص از نظر کلسیم و فسفر بالانس و متعادل باشد می تواند بر این مشکل تا حدی فائق آید و نتیجتاً می توانیم از ظرفیت های ژنتیکی پرنده برای رسیدن به تولید بیشتر بهره ببریم . از سوی دیگر اگر مواد معدنی جیره ، متوازن و متعادل نباشد ، به دلیل کاهش رشد ، کیفیت پایین لاشه پرنده پس از کشتار ، کاهش تولید تخم مرغ ، لنگش و کیفیت پایین پوسته تخم مرغ موجب ضرر و زیان اقتصادی و مالی می گردد.

کلکسیفرول (CC ) که یکی از اشکال ویتامین D می باشد ، باعث تسریع ترکیب کلسیم و فسفر و پدید آمدن فیتات می شود و همچنین موجب استفاده از سایر مواد معدنی از جمله ؛ منگنز ، آهن ، مس و روی می گردد. علاوه بر این ، ماده فوق به دلیل نقش مؤثر در بلوغ و فعالیت صحیح ماکروفاژها نقش مهمی در ایمنی سلولی پرنده دارد .

شکل 1 ) افزایش فزاینده وزن در جوجه های گوشتی که مقادیر درجه بندی شده CC ( 200 ، 1200 ، 2400 و 3600 واحد ) در جیره ای که حاوی مقادیر ناکافی کلسیم و فسفر غیر فیتات مصرف نموده اند.

شکل 2 ) حالت معمولی جوجه گوشتی درسن 6 هفتگی که از جیره حاوه مقادیر ناکافی کلسیم ، فسفر غیر فیتات و ویتامین 3D استفاده نموده است.

تعاملات CC با سایر عوامل :

میزان نیاز پرنده به CC تا حد زیادی به سطوح و نسبت کلسیم و فسفر و غلظت فیتات در جیره ، غلظت ویتامین C و A ، مکمل چربی ، ‌برنامه نوردهی سالن و سایر عوامل بستگی دارد. نیاز به این ماده در جیره های غذایی آلوده به مایکوتوکسین ها بالاتر از حد معمول است.

نسبت کلسیم به فسفر

نسبت بالای کلسیم به فسفر در جیره باعث تشکیل فسفات کلسیم می گردد. این ماده در روده پرنده حل نشده و دفع می گردد. و پرنده دچار فقر کلسیم و فسفر می گردد. علاوه بر این به دلیل دفع فسفات کلسیم و استفاده از کود پرنده در کشاورزی مشکل آلودگی محیط نیز پیش خواهد آمد . همچنین با افزایش نسبت کلسیم به فسفر فعالیت فیتات مخاطی تا 15 درصد کاهش می یابد. برای فائق آمدن بر این مشکل باید CC را به صورت مکمل به جیره پرنده افزود.

فیتات :

گزارش های متعدد نشان داده که استفاده از CC یا متابولیت های این ماده با نسبت پایین کلسیم به فسفر غیر آلی ، استفاده از فیتات فسفر را بهبود می بخشد. به علاوه مشخص شده که CC فعالیت آنزیم فیتاز روده پرنده را بالا می برد. به هر حال میزان توانایی CC در بهبود بخشیدن به فرآیند استفاده از فیتین با عواملی از جمله ؛ غلظت کلسیم و فسفر در جیره دستخوش تغییر می گردد. افزایش نسبت کلسیم به فسفر آلی باعث تشکیل ترکیبی نامحلول شده ، غلظت فسفر را کاهش می دهد و همچنین عملکرد آنزیم روده ای فیتاز را کم می کند.

سطوح ناکافی کلسیم و فسفر آلی در جیره غذایی ، باعث می شود تا CC بتواند حداکثر تأثیر خود را در استفاده از فیتین اعمال کند . در غلظت های پایین ، نسبت کلسیم به فسفرآلی ، سرعت افزایش وزن پرنده با افزایش میزان CC در جیره ( 300 تا 1200 واحد بین المللی در کیلو گرم ) فزونی یافت.

با استفاده از مکمل CC در جیره ، جذب کلسیم بالا می رود ، بنابراین میزان آن در روده پرنده جهت کمک به جذب فسفر و فیتات پایین می آید . استفاده از مکمل ویتامین در غلظت های بالای مواد معدنی فوق ( 6/0 درصد کلسیم و 6/0 درصد فسفر آلی ) در رشد پرنده هیچ تأثیری نداشت . ( شکل 3 )

استفاده از جیره حاوی مقادیر ناکافی نسبت کلسیم به فسفر آلی در پرورش جوجه های گوشتی که باعث بهبود رشد می گردد احتمالاً به دلیل وجود فسفر فیتات می باشد . همچنین اگر جیره ی غذایی از نظر کلسیم و فسفر آلی متعادل و متوازن باشد نیاز به CC تا حد 300 واحد بین المللی در کیلو گرم کاهش می یابد.

شکل 3 ) استفاده از کلکسیفرول (C C) باعث بهبود رشد جوجه های گوشتی می شود . اگر غلظت کلسیم و فسفر غیر فیتات پایین تر از سطح مطلوب باشد.

ویتامین C و A

ویتامین C در تبدیل CC به ماده DHCC ـ 25 که در واقع شکل فعال متابولیکی CC است ، ایفای نقش می کند . بنابراین غلظت های بالاتر ویتامین C ( 250 الی 3000 میلی گرم در کیلو گرم جیره ) باعث افزایش جذب مواد معدنی استخوانها شده لذا احتمال ابتلا به بیماری نرمی استخوان کاهش می یابد. در صورت بروز استرس گرما ، سنتز ویتامین C و تبدیل CC به شکل متابولیکی فعال آن دچار کاهش می گردد. در فصل تابستان توصیه می شود غلظت CC در جیره افزایش یابد.

غلظت فراوان ویتامین A در جیره ( 45000 واحد بین المللی در کیلوگرم یا بیشتر ) در فرآیند استفاده از CC و متابولیتهای آن در بدن پرنده مداخله می کند.

چربی :

جیره غذایی با چربی بیش از 9 درصد از جذب کلسیم و کلسیفیه شده استخوانها جلوگیری می کند . تصور می شود علت این مسأله ، پدید آمدن صابون های کلسیم و منیزیوم می باشد که درروده جذب نشده و باعث کمبود مواد معدنی می گردند. افزودن مکمل CC به جیره با محتوای 9/7 درصد چربی باعث افزایش محتوای خاکستر در استخوان ساق پرنده می گردد.

نور :

منبع نور مرغداری نیاز پرنده را به cc تحت تأثیر قرار می دهد . این نیاز در پرنده هایی که در معرض تابش اشعه مافوق بنفش که از طریق لامپ های فلورسنت ساطع می شود ، قرار گرفته اند کمتر است تا گله هایی که در معرض لامپ های حبابی معمولی قرار دارند . زیرا میزان تولید اشعه مافوق بنفش در این لامپ ها کم است . در گله های گوشتی که مقادیر کافی کلسیم و cc را از طریق جیره دریافت نموده بودند اما به هیچ وجه در معرض تابش لامپ های فلورسنت قرار نگرفتند ، موارد بیماری دیسکوندرو پلازی ساق پا بیشتر مشاهده شد.

در صورت موجود نبودن اشعه ماوراء بنفش ، نیاز به cc برای رسیدن به رشد مطلوب و رشد طبیعی پای پرنده بسیار بیشتر می شود. ( 800 الی 1500 واحد بین المللی در کیلو گرم ) حتی اگر جیره حاوی مقادیر توصیه شده و استاندارد کلسیم و فسفر آلی باشد ( 1/1 و 61/0 درصد به ترتیب ) .

مایکوتوکسین ها :

وجود آفلاتوکسین در جیره باعث کاهش کاربرد CC توسط بدن پرنده می گردد. زیرا موجب تغییر ماهیت استروئیدی CC شده و غلظت آنرا کاهش می دهد. اثرات نامطلوب آفلاتوکسین بر رشد و هماتوکریت پرنده تا حدی با استفاده از غلظت های بالاتر CC در غذا به میزان 4400 واحد بین المللی درکیلو گرم تخفیف می یابد.

سن و نژاد :

آنزیم مورد نیاز جهت تبدیل CC به فرم فعال آن در جوجه های زیر 14 روزه ، به طور کامل فعال نیست و جوجه در این محدوده سنی به ذخیره ویتامین موجود در زرده تخم که از طریق مادر دریافت کرده اند وابسته اند. جوجه هایی که والدین آنها مقادیر ناکافی CC را دریافت کرده ، دچار لنگش می شوند و غلظت CC در جیره غذایی جوجه ها تأثیری در این لنگش ندارد. به علاوه ، فعالیت آنزیم مهم در کلیه با افزایش سن کاهش می یابد ، بنابراین استفاده از مکملهای متابولیت CC و یا غلظت ها بالاتر CC در گله های تخمگذار باعث بهبود کیفیت پوسته تخم مرغ می شود. در برخی از نژادها استفاده ناکافی از CC به عنوان عامل بروز یسکوندرو پلازی ساق پای پرنده معرفی شده است.

متابولیت های CC :

CC ابتدا به ماده HCC ـ 25 تبدیل می شود و بعد از آن بسته به وضعیت کلسیم و فسفر در سرم ، ممکن است بیشتر هیدروکسیده شده و به ماده ی DHCC ـ 25 و 1 تبدیل شود . ماده اول شایعترین متابولیت CC است در حالیکه ماده دوم شکل فعال ویتامین است که در متابولیسم کلسیم و فسفر ایفای نقش می کند. میزان جذب HCC ـ 25 در جوجه های جوان 6/83 درصد است و نسبت به جذب CC که 5/66 درصد است ، بالاتر است و در امر پیشگیری از بروز اختلالات اسکلتی نسبت به CC بسیار مؤثرتر است.

شکل 4 ) پاهای خمیده در مرغ گوشتی که مقادیر ناکافی کلسیم ، فسفر غیر فیتات و ویتامین 3D تغذیه نموده است. جایگزینی CC با HCC ـ 25 بر اساس الگوی وزنی (3000 واحد بین الملل در هر کیلو گرم ) باعث کاهش خطر ابتلای پرنده به دیسکوندرو پلازی ساق به میزان 10 الی 65 درصد در جوجه های گوشتی که از جیره ای با مقادیر کلسیم و فسفر تغذیه نموده اند ، می شود . متابولیت های CC ( HCC‌ـ 25 و DHCC‌ ـ 25 و 1 ) در جوجه ها باعث افزایش فعالیت آنزیم میتاز در روده پرنده می شوند و همچنین باعث افزایش موجودی کلسیم و فسفر از غذاهای با منشأ گیاهی می شود . اگر در جیره از متابولیت های CC استفاده می کنید ، باید آنرا به خوبی با جیره مخلوط (میکس ) کنید تا از حالت سمی جلوگیری شود.

نیاز به CC :

میزان نیاز به CC در جوجه ها به عوامل متعددی بستگی دارد که شرح دادیم . در جیره هایی که حاوی مقادیر کافی کلسیم می باشند . نیاز به آن کاهش می یابد . اما با افزایش میزان کلسیم و فسفر آلی نیاز به CC نیز افزایش پیدا می کند. در صورتی که جیره حاوی مقادیر متعادل و کافی کلسیم (1 درصد ) و فسفر آلی ( 49/0 درصد ) باشد . نیاز به CC برابر با 200 واحد بین المللی در کیلو گرم می باشد . این جیره برای رشد عالی پرنده مناسب است.

نیاز به CC جهت رسیدن به حداکثر جرم استخوانی نسبت به نیاز جهت حداکثر افزایش وزن بیشتر است. مطالعاتی که مادر آزمایشگاه انجام داده ایم نشان داد که با کاستن میزان کلسیم و فسفر آلی موجود در جیره تا سقف 50 درصد و به جای آن با افزایش CC از 200 تا 3600 ، بر میزان افزایش وزن ، کارآیی غذا ، سلامت پا و تغذیه معدنی استخوانها تأثیری منفی بر جای نخواهد گذاشت ( جدول 1 )

روش فوق باعث می شود تا در هزینه غذا صرفه جویی قابل توجهی صورت گیرد و علاوه بر آن میزان دفع فسفر از پرنده کاهش می یابد.

جدول 1 ) کلکسیفرول (CC ) باعث جبران مقادیر ناکافی کلسیم و فسفر در آهنگ رشد و اشکالات اندام حرکتی (پا) گله های گوشتی می گردد.

CC و بیماری دیسکوندروپلازی ساق :

در جوجه های گوشتی بیماری فوق علامتی بر کمبود CC می باشد ، بخصوص در گله هایی که آهنگ رشد خیلی سریع است هر گونه افزایش در ( CC ـ OH ـ 25 ) از سقف 400 واحد بین المللی در کیلوگرم در جیره تا سقف 2800 واحد احتمالاً باعث کاهش ابتلا به بیماری در گله های گوشتی به میزان 1 تا 2 درصد می گردد. همچنین استفاده از DHCC ـ 25 و 1 به عنوان مکمل در جیره در پیشگیری از بیماری نقش مثبت ایفا می کند.

حالت سمیّت :

حالت سمّیت CC در جوجه های گوشتی به میزان کلسیم جیره بستگی دارد. با افزایش یافتن میزان کلسیم در جیره ، برای ایجاد حالت سمی CC مقادیر کمتری از آن مورد نیاز است بنابراین در شرایط عملی حالت سمی کمتر پیش می آید . در موردی که مورد مطالعه قرار گرفت ، مشخص شد که جیره حاوی 000/50 واحد بین المللی CC و همچنین مقادیر کافی کلسیم و فسفر بود ، حالت سمی ایجاد نگردید. میزان 000/138 واحد CC باعث کلکسفیر در کلیه گردید. متابولیت های CC نسبت به خود آن سمیت بیشتری دارند . مثلاً ، متابولیت HCC ـ 25 5 الی 10 بار سمی تر از CC است همچنین مقدار 200 واحد از متابولیت DHCC ـ 25 و1 در جیره باعث تعویق رشد پرنده شد با وجود جیره از نظر کلسیم مشکل و کمبودی نداشت .

شکل 5 ) جناخ کج در مرغ گوشتی 43 روزه که از جیره حاوی مقادیر ناکافی کلسیم ، فسفر غیر فیتات و ویتامین 3D تغذیه نموده است.

خلاصه :

کلکسیفرول ( CC ) ویتامینی ضروری است که در چربی حل می شود و در فرآیند سوخت و ساز کلسیم و فسفر نقشی کلیدی ایفا می کند ، ویژگی CC در بالا بردن میزان جذب کلسیم باعث کاهش غلظت آن در روده پرنده می گردد که این عمل به نوبه خود باعث افزایش کارکرد فیتین فسفر از طریق افزایش آنزیم فیتاز مخاطی می گردد. نیاز پرنده به فسفر مکمل به میزان چشمگیری با استفاده از مکمل CC‌کاهش می یابد بنابراین دفع فسفر و حضور آن در محیط کمتر می شود.

متابولیت های CC نسبت به خود این ویتامین در کاهش خطر بیماری نرمی استخوان و دیسکوندرو پلازی ساق در جوج های گوشتی مؤثرتر عمل می کنند.

از لحاظ عملی ، میزان 3600 واحد CC در جیره گله های گوشتی باعث حصول رشد مطلوب و سلامت و تغذیه معدنی استخوانها می گردد.

منبع : مجله بین المللی طیو